Rename Budhwar Peth as Mastani Peth What is controversy: पुणे शहरातील बुधवार पेठ हा परिसर ऐतिहासिक आणि आर्थिकदृष्ट्या महत्त्वाचा आहे. तेथे सुरू असलेल्या रेल्वे स्टेशन नामकरण वादामुळे प्रसिद्ध ‘पेठां’च्या नावांवरील राजकीय अन् सामाजिक अर्थांवर चर्चा पुन्हा जिवंत झाली आहे. पुणे रेल्वे स्थानक नामांतर वादात ‘पोस्टर वॉर’ देखील पुण्यात रंगलं आहे. खासदार मेधा कुलकर्णी यांच्या मागणीला उत्तर म्हणून शहरात अनेक ठिकाणी खोचक बॅनर झळकलेत. या बॅनरमध्ये ‘कोथरूडच्या बाई, नामांतराची एवढी खुमखुमी असेल तर बुधवार पेठेचं नाव ‘मस्तानी पेठ’ करा!’ असा मजकूर देखील होता. हे बॅनर शिवसेना (उद्धव बाळासाहेब ठाकरे) पक्षाने लावले असल्याची माहिती मिळतेय.
‘मस्तानी पेठ’ प्रस्तावाचा मोठा उल्लेख
भाजपच्या एका खासदाराच्या पुणे रेल्वे स्थानकाचे नाव बाजीराव पेशवे यांच्या नावावर करा, असा प्रस्ताव ठेवला. त्यानंतर उद्धव ठाकरे गटाच्या शिवसैनिकांनी एक अगदी आगळा–वेगळा प्रस्ताव मांडला. ‘बुधवार पेठेचे नाव ‘मस्तानी पेठ’ करा!’ याच मुद्द्यावर त्यांनी शहरात व्यंगबाणर्स लावून त्यांना विरोध पुन्हा जळजळ निर्माण केलाय. शिवसैनिकांनी ‘कोथरूडच्या बाई’ अशी टिप्पणी असणारे व्यंगचित्रात्मक बॅनर सार्वजनिक ठिकाणी लावले. या पोस्टरमुळे ‘पोस्टर वॉर’ सुरु झाला. मेधा कुलकर्णी यांच्या मागणीवर टोमणा मारला. नंतर या बॅनर्सना पत्रकारिकरीता आणि सार्वजनिक तणाव टाळण्यासाठी हटवण्यात आले.
बुधवार पेठ हे पुण्याच्या प्राचीन शहरभरातील प्रमुख व्यापारी आणि वसाहतींपैकी एक आहे. याठिकाणी साठोत्तर पेठांमध्ये एक, चतुर्थ भाग म्हणून निर्माण झालेले हे नाव “बुधवार पेठ” हे फक्त दिवसावर आधारित विमान, पण त्याला लाल दिवाणखाना, वस्त्रे, दारू अन् रेड-लाईट-डिस्ट्रिक्टसारख्या अर्थ जोडले गेले आहेत. बुधवार पेठ म्हणजे केवळ आर्थिक नोड नाही तर आयकॉनिक सामाजिक ‘पेठा’चा एक भाग आहे. त्यामुळे, त्याचे नाव बदलण्याचे कोणतेही प्रयत्न नागरी भाषिक आणि सांस्कृतिक सुसंगतीचा प्रश्न निर्माण करू शकतात.
काहींना ‘मस्तानी पेठ’ नाव ऐतिहासिक दृष्टीकोनातून योग्य वाटते, कारण मस्तानी आणि बाजीराव पेशवे यांच्या कथांना अनसुनी केली जाऊ नये. ते ऐतिहासिक प्रेम आणि संघर्षाची ओळख ठेवते. परंतु दुसरीकडे ती जागा रेड लाईट डिस्ट्रिक्ट म्हणून नावारूपास आली आहे.
बुधवार पेठ म्हणजे नक्की काय?
बुधवार पेठ ही फक्त रात्रीची बाजारपेठ नाही, तर दिवसा ती पुस्तकं, कपडे, खाद्यपदार्थ यांसारख्या आठवड्यभर चालणाऱ्या व्यापारासाठी प्रसिद्ध आहे. अप्पा बळवंत चौकाच्या पुस्तकांच्या दुकानांत भेट देणे, आणि रामोदगडूशलवाई गणपती मंदिराला दर्शन हे यातले महत्त्वाचे अनुभव आहेत. ब्रिटिश शासनाच्या काळात येथील गुरुवारपेठेप्रमाणेच बुधवार पेठमध्ये ‘रेड-लाईट एरिया’ म्हणून विकसित झाला. ब्रिटिश सैनिकांच्या काळात वेश्याव्यवसायासाठी काही भाग नीट व्यवस्थापित केले गेले.
बुधवार पेठ म्हणजे केवळ व्यापार बाजार नाही, ती पुण्याच्या जुनी ओळख जपणारी वारसा क्षेत्र आहे. पेठा म्हणजे सामाजिक गटांची संघटना, परंपरागत व्यापारी झोन आणि नेव्हरफस काळाच्या वास्तुकलेचा सहभाग आहे. राम मंदिर, श्रींमंत दगडूशेठ हलवाई गणपती अन् तांबडी जोगेश्वरी मंदिरे ह्या भागाच्या सांस्कृतिक योगदानाचे प्रमाण वाढवतात. या पेठेची ओळख केवळ नावापलीकडून वाढत, ती इथल्या वास्तुकला, व्यापारी परंपरा, सामाजिक संघर्ष आणि सांस्कृतिक वारशाच्या प्रतिबिंबाने उलगडते. पुण्याच्या जुना शहर ‘पेठांचा’ गौरव टिकवून ठेवणे हे अमूल्य कार्य आहे. बुधवार पेठेतून पर्यटन, शास्त्रीय वारसा, आणि सामाजिक अध्ययनाचा एकत्रित अनुभव अवश्य घ्यावा. भविष्यात येथील साहजिक टप्प्यावर सुरू असलेला पुनर्वसन व विकसन, यातल्या संतुलनाला योग्य रूप देण्याचे आव्हान समाज आणि प्रशासनाला आहे.
राजकीय तणाव काय म्हणतो?
राजकीय पक्ष आणि गटांच्या नावांच्या संघर्षातून सांस्कृतिक–इतिहासात्मक स्पर्धा स्पष्ट होते. रेल्वे स्टेशनचं नाव बाजीरावाच्या नावावर होईल, तर केंद्रित विरोध म्हणून बुधवार पेठेचं नावाचं पुनर्नामकरण ‘मस्तानी पेठ’ होईल. अशा प्रकारच्या राजकीय खुल्या संघर्षात पुण्याभिमान, इतिहास आणि भाषिक तत्व हे सारेच एकमेकांना भिडतात. बुधवार पेठेचे नाव बदलून ‘मस्तानी पेठ’ केल्यास केवळ एक नामांतर होणार नाही. तर, त्या नावामागे असलेल्या कला-संस्कृती, इतिहास आणि सामाजिक संदर्भांचे विवेचनही सुरू होईल. हे एक सूक्ष्म, तिखट संकेत देते. पुण्याच्या जुनी ओळख, स्थलिक संस्कृती, आणि राजकीय स्वार्थ यांचा संगम. पुढील काही आठवड्यांत शासन, नागरिक आणि इतिहासकारांचा सहभाग या वादात फायद्याचं मार्ग शोधेल का, पाहणं महत्वाचं ठरेल.
Disclaimer: सध्या बुधवार पेठेचं नाव मस्तानी पेठ करा, अशी मागणी जोर धरू लागली आहे. पुण्यात वातावरण तापलंय, ठिकठिकाणी बॅनर्सदेखील लागले आहेत. हा वाद नेमका काय आहे, बुधवार पेठेचा इतिहास काय आहे ते आपण जाणून घेऊ या.
